تعریف دستبرتری و طیف آن
دستبرتری به ترجیح ثابت یا نیمهثابت یک دست برای انجام فعالیتهای دقیق و پیچیده اشاره دارد. باید توجه داشت که دستبرتری یک ویژگی دوگانه مطلق نیست، بلکه در یک طیف قرار میگیرد. در یک سوی این طیف، راستدستهای کامل قرار دارند و در سوی دیگر، چپدستهای کامل. بین این دو حد، افرادی با درجات مختلف دوسودستی قرار میگیرند که توانایی استفاده از هر دو دست را دارند، اگرچه معمولاً یک دست بر دیگری برتری نسبی دارد.
تاریخچه نگاه به چپدستی
در طول تاریخ، نگرشهای مختلفی نسبت به چپدستی وجود داشته است. در بسیاری از فرهنگها، دست چپ نماد شومبودگی و دست راست نماد برکت و خیر بوده است .حتی در زبانهای مختلف، واژههای مرتبط با دست چپ بار معنایی منفی دارند. برای مثال، در زبان لاتین، کلمه "sinister" به معنای شوم و بدیمن، همان واژهای است که برای دست چپ به کار میرفته است. با پیشرفت علوم عصبی، این نگرشهای خرافی جای خود را به بررسیهای علمی دادهاند.
زمانبندی شکلگیری دستبرتری: از دوره جنینی تا بزرگسالی
دوره پیش از تولد
شواهد علمی نشان میدهد که پایههای دستبرتری حتی پیش از تولد نیز قابل مشاهده است. مطالعات سونوگرافی جنینهای انسان نشان دادهاند که از هفته پانزدهم بارداری، جنین تمایل به مکیدن انگشت شست دست راست بیش از دست چپ دارد. این یافته حاکی از آن است که تمایلات اولیه جانبی ممکن است در مراحل بسیار اولیه رشد مغز شکل بگیرند.تحقیقات دیگر نشان دادهاند که موقعیت جنین در رحم نیز ممکن است بر ترجیح دست تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، جنینهایی که سر آنها به سمت راست چرخیده است، فضای بیشتری برای حرکت دست چپ خود دارند و این ممکن است به تقویت استفاده از آن دست منجر شود.
دوره نوزادی (تولد تا ۲ سالگی)
در ماههای اول پس از تولد، نوزادان معمولاً از هر دو دست به طور مساوی استفاده میکنند. با این حال، نشانههای اولیه ترجیح دست ممکن است از ۴ تا ۶ ماهگی ظاهر شوند. تحقیقات نشان داده که نوزادان در این سن هنگام درخواست برای گرفتن اشیاء، ممکن است یک دست را بیش از دیگری دراز کنند.بین ۷ تا ۹ ماهگی، نوزادان شروع به توسعه مهارتهای حرکتی دقیقتر میکنند. در این دوره، برخی نوزادان ممکن است نشانههای واضحتری از ترجیح یک دست نشان دهند، اما این ترجیح هنوز ناپایدار است و ممکن است در طول روز یا هفته تغییر کند.
در سنین ۱۰ تا ۱۴ ماهگی، زمانی که کودکان شروع به برداشتن اشیاء کوچک با انگشت شست و سبابه میکنند (که به آن "گرفتن انبرکی" گفته میشود)، ممکن است ترجیح دستی آشکارتر شود. با این حال، حتی در این مرحله نیز بسیاری از کودکان از هر دو دست استفاده میکنند.
دوره نوپایی (۲ تا ۴ سالگی)
بین ۲ تا ۳ سالگی، ترجیح دستی به تدریج تثبیت میشود. کودک در این سن شروع به انجام فعالیتهای پیچیدهتری مانند نقاشی، استفاده از قاشق و چنگال و ساختن برج با مکعبها میکند. در حین انجام این فعالیتها، ممکن است تمایل به استفاده از یک دست خاص آشکارتر شود.
تحقیقات نشان میدهد که تا ۳ سالگی، حدود ۷۵٪ کودکان ترجیح دستی واضحی نشان میدهند. با این حال، در برخی کودکان این ترجیح ممکن است تا ۴ سالگی نیز کاملاً تثبیت نشده باشد.
دوره پیش از دبستان (۴ تا ۶ سالگی)
در این دوره، ترجیح دستی در اکثر کودکان کاملاً مشخص میشود. زمانی که کودک شروع به نوشتن میکند (معمولاً بین ۵ تا ۶ سالگی)، ترجیح دست به وضوح قابل مشاهده است. مطالعات نشان میدهد که تا ۶ سالگی، تقریباً ۹۰٪ کودکان راستدست و ۱۰٪ چپدست هستند و این نسبت تقریباً در طول زندگی ثابت میماند.
عوامل مؤثر بر شکلگیری دستبرتری
عوامل ژنتیکی
تحقیقات علمی نشان دادهاند که ژنتیک نقش مهمی در تعیین دستبرتری ایفا میکند .مطالعات بر روی دوقلوها نشان داده است که اگر یکی از دوقلوهای تکتخمکی چپدست باشد، احتمال چپدست بودن دیگری حدود ۷۶٪ است، در حالی که این رقم در دوقلوهای دوتخمکی حدود ۲۲٪ است. این تفاوت قابل توجه نشاندهنده تأثیر قوی ژنتیک بر این ویژگی است.تحقیقات ژنتیکی مولکولی نیز چندین ژن مرتبط با دستبرتری را شناسایی کردهاند. یکی از مهمترین این ژنها، ژن PCSK6 است که در تعادل چپ-راست بدن در مراحل اولیه رشد جنین نقش دارد.
عوامل عصبی-رشدی
نیمکرههای مغز انسان از نظر عملکردی تخصصیشده هستند. در بیشتر افراد (چه راستدست و چه چپدست)، نیمکره چپ مغز کنترل زبان و پردازش تحلیلی را بر عهده دارد، در حالی که نیمکره راست در پردازش فضایی و شناخت چهره تخصص دارد. این پدیده که به نام "نیمکرهگرایی" شناخته میشود، با دستبرستی ارتباط نزدیکی دارد.در حدود ۹۵٪ راستدستها، مرکز زبان در نیمکره چپ قرار دارد. در چپدستها این الگو متنوعتر است: حدود ۷۰٪ چپدستها نیز مرکز زبان در نیمکره چپ دارند، ۱۵٪ در نیمکره راست و ۱۵٪ در هر دو نیمکره توزیع شده است.
عوامل محیطی و فرهنگی
اگرچه ژنتیک نقش اصلی را ایفا میکند، عوامل محیطی و فرهنگی نیز میتوانند بر تثبیت دستبرتری تأثیر بگذارند. در گذشته، در بسیاری از فرهنگها، کودکان چپدست مجبور میشدند با دست راست بنویسند و کار کنند. این فشار فرهنگی اگرچه امروزه کمتر شده است، اما هنوز در برخی جوامع وجود دارد.تحقیقات نشان میدهند که فشار برای تغییر دستبرتری میتواند باعث مشکلاتی مانند لکنت زبان، مشکلات نوشتاری و ناراحتیهای عاطفی شود. به همین دلیل، روانشناسان و مربیان امروزی تأکید دارند که نباید کودک را مجبور به تغییر دست ترجیحی خود کرد.
عوامل هورمونی
برخی نظریهها پیشنهاد میکنند که قرارگیری در معرض سطوح مختلف هورمونها در دوره جنینی ممکن است بر دستبرتری تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، نظریه "تستوسترون جنینی" پیشنهاد میکند که سطوح بالاتر تستوسترون در دوران جنینی ممکن است رشد نیمکره چپ مغز را کند کرده و احتمال چپدست شدن را افزایش دهد. این نظریه به توضیح این که چرا مردان نسبت به زنان اندکی بیشتر احتمال چپدست بودن دارند (حدود ۱۲٪ در مقابل ۱۰٪) کمک میکند.
پیامدهای عملی و کاربردی
اهمیت شناسایی به موقع
شناسایی ترجیح دستی کودک در زمان مناسب اهمیت زیادی دارد. اگر کودک در فعالیتهایی مانند نوشتن، نقاشی یا استفاده از قاشق و چنگال دچار مشکل است، ممکن است به دلیل عدم تثبیت دستبرتری یا اصرار اطرافیان برای استفاده از دست غیرترجیحی باشد. در چنین مواردی، مشاوره با متخصصان رشد کودک میتواند کمککننده باشد.
چالشهای چپدستها در دنیای راستدستها
چپدستها در جهانی زندگی میکنند که بیشتر ابزارها و طراحیها برای راستدستها ساخته شدهاند. از قیچی و میزهای نوشتاری گرفته تا ابزارهای موسیقی و وسایل آشپزخانه، همه معمولاً برای استفاده راستدستها طراحی شدهاند. این موضوع میتواند چالشهایی را برای چپدستها ایجاد کند، هرچند که امروزه بسیاری از تولیدکنندگان محصولات مخصوص چپدستها را نیز ارائه میدهند.
دستبرتری و عملکرد شناختی
تحقیقات گستردهای درباره رابطه بین دستبرتری و تواناییهای شناختی انجام شده است. برخی مطالعات نشان دادهاند که چپدستها در میانگین در برخی مهارتهای فضایی و خلاقیت عملکرد بهتری دارند. همچنین، برخی تحقیقات نشان دادهاند که در میان افراد بسیار باهوش و خلاق (مانند دانشمندان، هنرمندان و موسیقیدانان) نسبت چپدستها بالاتر از میانگین جمعیت است.با این حال، مهم است به یاد داشته باشیم که این تفاوتها میانگین هستند و در سطح فردی، هر شخصی (چه چپدست و چه راستدست) میتواند در هر حوزهای عملکرد عالی داشته باشد.
دستبرتری و سلامت
برخی مطالعات نشان دادهاند که چپدستها ممکن است اندکی بیشتر در معرض برخی شرایط سلامتی مانند اختلالات خواب، میگرن و برخی بیماریهای خودایمنی باشند. همچنین، تحقیقات نشان داده است که در میان افراد مبتلا به اختلالات یادگیری مانند دیسلکسی (نارساخوانی) نسبت چپدستها بالاتر است. با این حال، این یافتهها به معنای رابطه علّی مستقیم نیستند و ممکن است عوامل مشترک دیگری در این ارتباط دخیل باشند.
باورهای غلط و واقعیتهای علمی
باور غلط: چپدستها عمر کوتاهتری دارند
این باور نادرست از یک مطالعه قدیمی در دهه ۱۹۸۰ نشأت گرفت که بعدها نقض شد. مطالعات جدیدتر هیچ تفاوت معناداری در امید به زندگی بین چپدستها و راستدستها نشان ندادهاند.
باور غلط: میتوان دستبرتری کودک را تغییر داد
اگرچه در گذشته این کار رواج داشت، اما امروزه میدانیم که تلاش برای تغییر دست ترجیحی کودک میتواند عوارض منفی داشته باشد. این کار میتواند باعث سردرگمی مغز، مشکلات یادگیری و کاهش اعتماد به نفس کودک شود.
باور غلط: همه چپدستها هنرمند و خلاق هستند
اگرچه برخی تحقیقات نشان دادهاند که میانگین خلاقیت در چپدستها ممکن اندکی بالاتر باشد، اما این بدان معنا نیست که همه چپدستها هنرمند هستند یا همه راستدستها فاقد خلاقیت هستند. خلاقیت یک ویژگی پیچیده است که تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد.
نتیجهگیری
ترجیح دستی یک ویژگی پیچیده انسانی است که در تقاطع ژنتیک، عصبشناسی و محیط شکل میگیرد. فرآیند شکلگیری و تثبیت دستبرتری از دوره جنینی آغاز میشود و تا حدود ۶ سالگی ادامه مییابد. اگرچه پایههای این ترجیح در ژنتیک و ساختار عصبی فرد نهفته است، عوامل محیطی نیز میتوانند بر تظاهر آن تأثیر بگذارند.
درک زمانبندی و عوامل مؤثر بر شکلگیری دستبرستی نه تنها از نظر علمی جالب است، بلکه پیامدهای عملی مهمی در تربیت و آموزش کودکان دارد. پذیرش ترجیح دستی طبیعی کودک، چه راست و چه چپ، به رشد سالم و خودپنداره مثبت او کمک میکند.
در نهایت، باید به یاد داشته باشیم که دستبرتری تنها یکی از ابعاد تنوع زیستی انسان است و هر دو گروه چپدست و راستدست قابلیتها و استعدادهای منحصربهفرد خود را دارند. پذیرش این تنوع، گامی به سوی درک بهتر پیچیدگیهای شگفتانگیز مغز انسان و احترام به تفاوتهای فردی است.
.jpg "چطور به بچه ها یاد بدهیم طبیعت را تمیز نگه دارند؟")
